1923-32 Yılları Arası Dış Politika - Tarih

ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI

A)1923-1932 YILLARI ARASI

Bu dönem aralıklarında Türkiye, Lozan’dan kalan sorunları barışçıl şekilde çözmek için çalışmıştır.

1)Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi: Türkiye bu sorunun çözümü için Mübadele ve İskan Bakanlığı kurmuştur.

Yunanistan 30 Ekim 1918 öncesinde İstanbul’a yerleşik olmayan kişileri de nüfus mübadelesi kapsamı dışında tutmak istemiştir. Konu Milletler Cemiyeti’ne taşınmış ama çözümde uzlaşma sağlanmamıştır. Yunanistan Başbakanı Venizelos’ın ve Türkiye’nin iyi niyetli tutumları sayesinde mübadele sorunu çözüme kavuşmuştur. Mübadele sonrası iki devlet arasında:

-Dostluk Antlaşması, Deniz Kuvvetlerinin sınırlandırılması Antlaşması, Ticaret Seyfisefain Sözleşmesi şeklinde antlaşmalar yapılmıştır.

-Türkiye ve Yunanistan’ı Balkan Antantı’nda ittifak olmuştur.

-Venizelos Atatürk’ü Nobel Barış Ödülü ‘ne aday göstermiştir.

2)Fener Rum Patrikhanesi: Sorun, patrikhanenin ekümenliği tekrar almak istemesidir ve sorun MC’ye taşınmak istense de Türkiye bunu reddetmiştir. Sorunun çözümü Patrik Arapkir Konstantinos’un istifa etmesiyle son bulmuştur.

3)Irak Sorunu: 19 Mayıs 1924’te İngiltere ve Türkiye arasında Musul çözümü için Haliç Konferansı düzenlense de sonuçsuz kalmıştır. Konferansta Türkiye’yi Fethi Okyar ve İngiltere’yi ise Sir Percy Cox temsil etmiştir. Türkiye plebisit yapılmasını önerse de İngiltere reddetmiştir. Eylül 1924’te sorun MC.’ne taşınır; karar ise Musul, Hakkari ve çevresinin Irak’a bırakılmasıdır. Türkiye, bu kararı başta kabul etmese de İngiltere destekli Nasturi ve Şeyh Sait isyanlarının çıkması üzerine iç meselesini halletmek için İngiltere ile Haziran 1926’da Ankara Antlaşmasını imzalar. – Musul, Kerkük ve Süleymaniye Irak’ın bir parçası ve Irak 25 yıl ile İngiliz Mandası altında olacaktır.

-Türkiye Irak sınırı Brüksel’de tespit edilen sınır olacak.(Brüksel Hattı)

-Irak, 25 yıl petrolden alacağı aidatın %10’nu Türkiye’ye verecek.

*Türkiye 1931’den 1950’ye kadar geçen sürede petrol geliri olarak üç buçuk milyon sterlin almıştır.

*Irak ile Türkiye sınırı kesin olarak kesilmiştir.

*İngiliz kralı 7.Edvard’ın 1929’da Atatürk’le görüşmesi iki devlet arası ilişkileri olumlu yönde etkilemiştir.

*Antlaşmayı imzalayan Tevfik Rüştü Aras’tır. Aras’ın Görüşlerim adlı eseri vardı. Bu eserde II.Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Müttefiklerle işbirliğinin yapılmasını gerektiğini söylemiştir. Aras ayrıca 1946’da İnsan Hakları Cemiyeti’ni kurmuştur.

4) Yabancı okullar, Borçlar, Hatay, Bozkurt Lotus Davası, Adana Mersin Demiryolları: Bu sorunlar Fransa ile yaşanan sorunlardır.

Borçlar: 13 Haziran 1928‘de iki devlet arasında yapılan antlaşma ile borçların miktarı ve ödeme şekli karara bağlanmış ve Duyun-u Umumiye’nin kurumsal varlığı sona erdirilmiştir. 1929 yılına gelindiğin dünya bir ekonomik krizle boğuşur, Türkiye de bu ekonomi krizinden etkilenir ve borçlarını ödeme de zorlanmıştır. Bunun üzerine 1933 bir antlaşma daha yapılarak Türkiye borçlarını kendi lehine yapılandırmıştır.

Adana Mersin Demiryolları: Fransa’nın işletmesinde bulunan demiryolları Haziran 1929’da Türkiye’ye bırakılmıştır. (milliyetçilik)

Hatay Sorunu:

Bozkurt Lotus Davası: Fransa’ya ait Lotus ile Türkiye’ye ait Bozkurt gemilerinin çarpışması sonucu doğan bir sorundur. Sorunun çözümü için Milletler Cemiyeti’ne gidilmiş ve alınan karar Türkiye’nin haklı olduğu yönünde olmuştur. Davada Türkiye’yi başarılı şekilde temsil eden Adalet Bakanı Mahmut Esat’a “Bozkurt” soyadı verilmiştir.

Yabancı Okular: Türkiye Lozan Antlaşmasında ülkedeki yabancı okulların faaliyetlerine izin vermiştir. Yalnız Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile bu okullar Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış ve bu okulların faaliyetlerine ilişkin bazı düzenlemeler yapmıştır bunlar: Tarih, Türkçe ve Coğrafya dersleri Türk öğretmenlerince verilecek; okullar MEB Müfettişliği tarafında denetlenecek; okullarda dini propaganda ve misyonerlik faaliyetleri yasaklanacak; dini sembol ve işaretler yasaklanacak.

Bu düzenlemeler en çok Fransa’yı rahatsız etmiş ve Türkiye ile görüşmek istemiştir. Ancak Türkiye iç mesele diyerek Fransa’nın isteğini geri çevirmiştir.

5) İtalya ile İlişkiler: Mussolini Anadolu’dan toprak talep ederek Akdeniz Hakimiyetini kuvvetlendirmek istemiştir. Ancak İtalya’nın bu yayılmacı politikası Yugoslavya ile ters düşmüştür. Bu yüzden müttefik arayışına giren İtalya 1928 yılında Türkiye, Yunanistan ve kendisinin de aralarında bulunduğu Dostluk ve Tarafsızlık antlaşmasına imza eder.  Bu İttifaka saha sonra Bulgaristan’da katılmıştır.  **İtalya’nın amacı Küçük Entent’e denge sağlamaktır.

Fakat İtalya’nın Akdeniz’e hakim olma isteği ve yaptığı hamleler Türkiye ve İtalya arasını bozmuş hatta Türkiye yayılmacı politikalara karşı yeni ittifaklara girişmiştir.

6) SSCB: Gerek Kurtuluş savaşı dönemi gerekse de sonrası dönemde Türkiye -SSCB ilişkileri iyi sürdürülmüştür, hatta Türkiye için Sovyetler Avrupa’ya karşı bir denge rolü oynayan devlet olmuştur.

İki devlet arasında Aralık 1925’te Tarafsızlık ve saldırmazlık antlaşması sonrasında ise ticaret antlaşması yapılmıştır. İki devletin araları iyi olmuştur öyle ki Türkiye’nin bağımsızlık savaşından sonra katıldığı ilk uluslararası konferansı olan Cenevre Konferansı’na Sovyet Rusya’nın önerisi ile katılmıştır.

Türkiye SSCB’nin Litivnof Protokolüne destek vermiştir.

***Türkiye İran, Afganistan ile dostluk antlaşmaları, Yemen, Libya, Mısır ile de iyi ilişkiler kurulmuştur.